Тема: Дискусия о лемківскій етноґенезі

Temat: Dyskusja na temat etnogenezy Łemków

Лемківска етноґенеза од близко половины ХІХ столітя была і дальше є предметом сперечок, дискусий, полемік. Голос в тій справі заберают історикы, археолоґы, языкознавці, етнолоґы, аматоре. Сутю той полемікы є хоснуваня ріжного рода фактів і дослідничых інтуіций до позанауковых, політычно-нацийональных ціли, што рішат о одмітуваню денекотрых, одчуваных як деґрадуючы і завлащаючы, теорий о іх походжыню. В залучниках заміщаме пару текстів, котры односят ся до лемківской етноґенезы.

Etnogeneza Łemków od około połowy XIX w. była i nadal pozostaje przedmiotem sporów, dyskusji, polemik. Wypowiadają się w tej kwestii historycy, archeologowie, językoznawcy, etnologowie, pasjonaci. Istotą tej polemiki jest wykorzystywanie różnego rodzaju faktów i domysłów badawczych w celach pozanaukowych, polityczno-narodowych, co powoduje czasem odrzucanie, jako zawłaszczających i degradujących samych Łemków, teorii o ich pochodzeniu. W załącznikach zamieszczamy kilka tekstów, które poruszają zagadnienie etnogenezy  Łemków.

ETNOGENEZA

Etnogeneza ludności łemkowskiej pozostaje do dnia dzisiejszego przedmiotem sporów[1]. Zasadnicza opozycja istnieje pomiędzy zwolennikami teorii autochtonizmu Łemków w Karpatach a zwolennikami teorii migracyjnej. Pierwsza z nich zakłada prasłowiańskie pochodzenie Łemków, mających być bezpośrednimi potomkami plemienia Białych Chorwatów (wspominanego m. in. przez bizantyńskiego kronikarza Konstantyna Porfirogenetę oraz przez autorów Powieści minionych lat). W czasach Rusi Kijowskiej, której terytorium – wg zwolenników teorii autochtonizmu – sięgało znacznie dalej na zachód i północ niż przyjmuje się w obecnej historiografii, plemię to wchodziło w skład państwa ruskiego. Po upadku księstwa kijowskiego pod naporem Tatarów w XIII w., a wobec wzrastania potęgi państwa polskiego ludność ruska wypierana była przez polskich kolonistów i utrzymała się jedynie na terenach górskich, trudno dostępnych i mniej atrakcyjnych pod względem ekonomicznym[2].

Przeciwstawna jej teoria migracyjna zakłada, że Łemkowie są wynikiem nałożenia się na osadnictwo polskie, istniejące na tych ziemiach w dolinach rzek już od XIII w. (w czasach wcześniejszych była tu  prapuszcza), wołosko-ruskich fal osadniczych. Były one efektem wędrówek bałkańskich plemion pasterskich, tzw. Wołochów, którzy, idąc łukiem Karpat na północ, mieszali się z mieszkającą tam ludnością. Kiedy dotarli na terytorium Karpat zachodnich, w ich składzie etnicznym przewagę miał element ruski. Ludność ta osiedlała się w XV i XVI w. i tworzyła wsie na tzw. prawie wołoskim[3]. Wśród zwolenników teorii migracyjnej istnieją znaczne rozbieżności co do określenia pierwotnego terytorium, z którego mieli przybyć przodkowie Łemków, oraz składu etnicznego osadników[4].

Problem pochodzenia Łemków jako do końca nie wyjaśniony rodzi wiele spekulacji, domysłów i teorii. Do najoryginalniejszych należy „teoria tracka” Tadeusza Sulimirskiego[5], wywodzącego Wołochów, a tym samym Łemków, od zamieszkującego Karpaty w czasach prehistorycznych plemienia trackiego – Daków.

Wobec braku – jak dotychczas – poważniejszych odkryć archeologicznych świadczących o prehistorycznym osadnictwie w Karpatach, a także pewnych istotnych luk w teorii migracyjnej (np. określenia składu etnicznego migrującej ludności) obie zasadnicze teorie etnogenetyczne nie są w pełni zadawalające. Ich argumentacja często posiada wyraźny podtekst polityczny i w takim charakterze wykorzystywane są one wielokrotnie w dyskusjach pomiędzy działaczami ukraińskimi, polskimi czy łemkowskimi. Wydaje się więc, że sprawa etnogenezy Łemków, choć tak często dyskutowana, czeka jeszcze na dodatkowe źródła i wyjaśnienia.

------------------------------------------------------------

[1] Zob. H. Duć-Fajfer, Łemkowie w Polsce, „Magury’91”,  s. 16–18.

[2] Porównaj np.: A. Тороньскiй, Русины-Лємки, [w:] Зоря Галицкая яко альбумъ на годъ 1860, Львовъ 1860 s. 292–297;  М. Грушевський, Iсторiя України-Руси, T. 1, Львiв 1904, s. 187–195; Ю. Тарнович, Iлюстрована iсторiя Лемкiвщини, Львiв 1936, s. 62–64; I. Красовський, До питання про „волоську колонiзацiю” Захiднiх Карпат, „Церковний календар”, Сянiк 1990, s. 182–185; idem, Problem autochtonizmu Rusinów w Beskidzie Niskim, [w:] Łemkowie w historii i kulturze Karpat, cz. 1, Rzeszów 1992, s. 381–387; I. Гвать, Iсторiя пiвнiчної Лемкiвщини до вигнання лемкiв, [w:] Б. Струмiнський (ред.), Лемкiвщина..., s. 149–212, tu: s. 157–168.

[3] Przegląd polskich prac na temat kolonizacji wołoskiej daje K. Wolski, Stan polskich badań nad osadnictwem wołoskim na północ od Karpat, „Rocznik Przemyski” R. 1958, s. 211–225. Nowsza literatura podana jest w przypisach do pracy J. Czajkowskiego, Dzieje osadnictwa historycznego na Podkarpaciu i jego odzwierciedlenie w grupach etnograficznych, [w:] Łemkowie w historii…, cz. I, s. 27–166, oraz J. Repeła, Przegląd badań nad osadnictwem wołoskim na północ od Karpat, „Wierchy”, R. 57: 1988–1991, s. 190–197; zob. też: J. Nalepa, Łemkowie, Wołosi i Biali Chorwaci. Uwagi dotyczące kwestii genezy osadnictwa ruskiego na polskim Podkarpaciu, „Acta Archeologica Carpathica”, T. 34: 1997–1998, s. 135–173.

[4] Por.: B. Struminśki, O pochodzeniu Łemków z punktu widzenia językoznawstwa, „Magury’91”, s. 87–96; idem, Kiedy powstał i skąd się wziął dialekt łemkowski, „Magury’93”, s. 21–26; Z. Szanter, Skąd przybyli przodkowie Łemków? O osadnictwie z południowych stoków Karpat w Beskidzie Niskim i Sądeckim, „Magury’93”, s. 7–20; eadem,  Jeszcze o osadnictwie zza południowej granicy w Beskidzie Niskim i Sądeckim, [w:] Łemkowie i łemkoznawstwo w Polsce, red. A. A. Zięba, „Prace Komisji Wschodnioeuropejskiej PAU”, T. 5, Kraków 1997, s. 181–202.

[5] T. Sulimirski, Trakowie w północnych Karpatach i problem pochodzenia Wołochów, „Magury’85”,  s. 3–27.