Тема: Лемковина – територия і населіня

Temat: Łemkowyna – terytorium i osadnictwo

Заміщений ниже текст (урывок вступу в публікациі: H. Duć-Fajfer, Literatura łemkowska w drugiej połowie XIX i na początku XX w., Kraków 2001) в барз загальний спосіб окрислят лемківску територию і населіня. Для заінтересуваных в приписах подана єст обшырнійша література.

Прошу запознати ся з тым текстом, a звіданя, увагы, дополніня слати на поданий в першій лекциі майльовий адрес.

Zamieszczony poniżej tekst (fragment wstępu w pracy: H. Duć-Fajfer, Literatura łemkowska w drugiej połowie XIX i na początku XX w., Kraków 2001) w sposób bardzo ogólny określa terytorium i ludność Łemkowyny. Zainteresowani znajdą odesłanie do bardziej szczegółowej literatury w przypisach.

Proszę o zapoznanie się z tym tekstem i kierowanie pytań, uwag, uzupełnień na podany w lekcji pierwszej adres mailowy.

Określenia Łemkowie i Łemkowszczyzna odnoszą się do grupy ludności wschodniosłowiańskiej żyjącej w Karpatach na terytorium wsuwającym się klinem pomiędzy osadnictwo zachodniosłowiańskie, od północy – polskie, od południa – słowackie. Podstawę tego klina wyznaczają zlewiska rzek Osławy i Laborca[1], a wierzchołek sięga poza linię Popradu[2]. Jego długość wynosi ok. 150 km, szerokość przy podstawie ok. 60 km. Północna granica Łemkowszczyzny została precyzyjnie wyznaczona w pierwszej połowie XIX w. przez Dionizego Zubrzyckiego[3] i nie uległa żadnym w zasadzie zmianom w ciągu ponad stulecia (do czasu II wojny światowej). Świadczy to o ostrej i stabilnej linii podziału między ludnością polską i ruską tego obszaru[4]. Inaczej sprawa przedstawia się z granicą południową, która w porównaniu z północną jest bardzo poszarpana i niewyraźna. Problem stanowi tu rozbieżność pomiędzy wyznacznikiem językowym i religijnym. Inaczej niż na północy, „wiara ruska” sięgała daleko na obszary, na których „język ruski” został już zastąpiony słowackim lub węgierskim[5].

Pamiętać jednakże należy, że pomimo znacznie mniejszego spopularyzowania nazw „Łemkowie” i „Łemkowszczyzna” po południowej stronie Karpat, oba te terytoria stanowią całość pod względem etnograficznym, kulturowym i językowym. Granica polityczna decydowała o odmiennym przebiegu wielu procesów historycznych w północnej i południowej części Łemkowszczyzny. Poczucie wspólnoty etnicznej przetrwało jednak wśród ludności obu obszarów do dnia dzisiejszego[6].

Na terytorium Łemkowszczyzny północnej (w okresie międzywojennym) znajdowało się ok. 170 wsi zamieszkałych prawie wyłącznie przez Łemków, kilkanaście wsi mieszanych o ludności łemkowsko-polskiej, kilka miast o zdecydowanej dominacji ludności polskiej oraz kilka polskich przysiółków. Liczbę ludności łemkowskiej zamieszkującej tu w zwartym skupisku aż do 1944 r. podawano różnie, od 100 do 150 tys. Według zestawienia Głównego Urzędu Statystycznego Rzeczypospolitej Polskiej, dokonanego w 1938 r. na podstawie powszechnego spisu ludności z 1931 r., ogólna liczba grekokatolików i prawosławnych  na opisywanym terytorium (czyli Łemków) wynosiła wówczas 130 121 osób[7]. Administrator apostolski Łemkowszczyzny, ksiądz Wasylij Maściuch, w 1932 r. określił liczbę Łemków na ponad 151 000, w tym grekokatolików na 131 984[8].

Po wysiedleniach, które miały miejsce w latach 1944-1947, na terytorium Polski zostało niespełna 50 tys. Łemków. Obecnie mamy do czynienia z dwoma głównymi przestrzeniami zamieszkiwania Łemków: Góry (Łemkowyna) i Zachód (Czużyna). Odrębną kwestią są Łemkowie na Ukrainie.

Spis Powszechny przeprowadzony w 2011 r. odnotował 10 531 osób deklarujących swą narodowość jako łemkowską. Pokazuje to skalę asymilacji Łemków w Polsce.

---------------------------------------------------

[1] Granica wschodnia Łemkowszczyzny północnej była najbardziej sporna. Pierwsi badacze na ogół przychylali się do którejś z dwóch wersji linii wschodniego zasięgu Łemków. Wersja minimalna wyznaczała granice na rzece Jasiołce czy trochę bardziej na wschód, na rzece Wisłok. Wersja maksymalna sięgała linii górnego Sanu. (zob. Б. Струмiнський, Tериторiя – iсторичний нарис поглядiв, [w:] idem (red.), Лемкiвщина. Земля – люди–iсторiя–культура, T. 1, Нью Йорк–Париж–Сидней–Торонто 1988, s. 25–86). W latach trzydziestych naszego wieku wśród językoznawców i etnografów na nowo rozgorzała dyskusja wokół spornej kwestii wschodniego zasięgu Łemkowszczyzny północnej. W jej wyniku, na podstawie dokładnych badań terenowych, wyznaczono aktualnie przyjmowaną granicę łemkowsko-bojkowską. (J. Szemłej, Z badań nad gwarą łemkowską, „Lud Słowiański”, T. 3: 1934, z. 2, s. A 162–163; Z. Stieber, Wschodnia granica Łemków, „Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń PAU”, T. 40: 1935, nr 8, s. 246–249; R. Reinfuss, Etnograficzne granice Łemkowszczyzny, „Ziemia”, R. 1936, nr 9–11, s. 248, 252–253; idem, Problem wschodniego zasięgu etnograficznego Łemkowszczyzny, [w:] II Zjazd Sprawozdawczo-Naukowy poświęcony Karpatom Wschodnim i Środkowym, Warszawa 1938; I. Ziłynśkyj, Problem łemkowsko-bojkowskiej granicy językowej, „Lud Słowiański”, T. 4: 1938, z. 1, s. 75–101).

[2] Najdalej na zachód położona jest łemkowska wieś Osturnia pod Tatrami (południowa Łemkowszczyzna). Po stronie północnej najdalej wysunięta na zachód jest tzw. „Ruś Szlachtowska” – 4 wsie w okolicy Szczawnicy (Biała Woda, Czarna Woda, Jaworki i Szlachtowa).

[3] D. Zubrzycki, Rys do historii narodu ruskiego w Galicji i hierarchii cerkiewnej w tymże królestwie, z. 1, Lwów 1837, s. 19–20; idem, Granice między ruskim i polskim narodem w Galicji, Lwów 1849, s. 19.

[4] Mapa z XVII w. wskazuje wprawdzie na nieco dalszy północny zasięg osadnictwa ruskiego w tym okresie, w stosunku do znanego nam XIX- i XX-wiecznego (Б. Струмінський, Tериторiя…, s. 41–43).

[5] Б. Струмінський, Назва людей i краю, [w:] idem (red.), Лемкiвщина..., s. 43–86.

[6] Znany współczesny poeta z Preszowszczyzny, Iwan Macynśkyj, deklaruje: „Я лемко, як i ви, бабцьо з Команчi” (I. Мацинський, Пристрiчники, Пряшiв 1968, s. 134).

[7] Statystyka Polski, GUS RP, Warszawa 1938, z. 68, s. 32–45; z. 88, s. 26–35.

[8] В. Масцюх, Про Лемкiвщину, „Нива”, R. 1934, nr 3, s. 83–87.